Strona wykorzystuje ciasteczka by świadczyć usługi na najwyższym poziomie Polityka prywatności
Rozumiem
Nowe sytuacje i zmiany mogą wiązać się z przeżywanym przez dzieci lękiem. Dzieci mogą bać się rozstania z rodzicami, wywołania do odpowiedzi w klasie, publicznego występowania podczas różnych uroczystości, udziału w rywalizacji sportowej, czy tego, jaką będą miały pozycję w grupie rówieśniczej. Występowanie różnych obaw i lęków jest częścią prawidłowego rozwoju dziecka i pomaga mu we właściwej adaptacji do otoczenia zewnętrznego. Chociaż zachowania lękowe są częścią normalnego rozwoju, mogą przerodzić się w zaburzenia lękowe wówczas, gdy dziecko nadmiernie przeżywa, zarówno różne konkretne sytuacje, jak i tworzone przez siebie w wyobraźni scenariusze przyszłych wydarzeń.
Dzieciństwo jest okresem, w którym następują istotne zmiany w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i poznawczym człowieka. Dziecko musi wówczas poradzić sobie z wieloma wyzwaniami emocjonalnymi, trudnościami oraz zupełnie dla niego nowymi sytuacjami. Rozpoczyna edukację w przedszkolu i szkole, zaczyna być oceniane przez szerszy krąg dorosłych i rówieśników, staje przed trudnymi zadaniami, gdzie oczekuje się od niego coraz większej samodzielności i zaradności.
Szacuje się, że częstotliwość występowania zaburzeń lękowych mieści się w granicach od 5 do 12% populacji dziecięcej i jest zależna od rodzaju zaburzenia i wieku dziecka. Oznacza to, że średnio w 30-osobowej klasie jest dwoje lub troje dzieci z problemami lękowymi, których natężenie osiąga poziom kliniczny, czyli wymagający interwencji specjalisty.
Leczenie może być potrzebne wówczas, gdy nasilenie i długotrwałość lęków utrudnia dziecku osiąganie poszczególnych etapów rozwojowych i przekracza granice prawidłowej adaptacji.
Obawa i lęk spełniają funkcję adaptacyjną, przygotowując tym samym na możliwe niebezpieczeństwo, i w ten sposób pomagają uniknąć potencjalnych zagrożeń. Lęk rozumiany jest jako naturalna reakcja na spostrzegane niebezpieczeństwo i spełnia ważną funkcję w życiu, gdyż uruchamia odpowiednie mechanizmy przystosowawcze, które wspomagają radzenie sobie z trudną sytuacją. Lęk pojawia się za każdym razem, gdy dziecko rozpoznaje niebezpieczeństwo. W sytuacji, w której nie ma rzeczywistego zagrożenia lub gdy reakcja dziecka jest nieadekwatna do zagrożenia i nadmierna, lęk przestaje pełnić funkcję adaptacyjną i może prowadzić do szkodliwych zmian w zachowaniu.
Aspekt fizjologiczny (procesy fizjologiczne)
Składnik fizjologiczny lęku dotyczy odczuć fizycznych, które bardzo często towarzyszą lękowi. Należą do nich między innymi spocone dłonie, napięcie mięśni, przyspieszona akcja serca, skrócenie oddechu, bóle głowy, czy ściśnięty żołądek.
Aspekt poznawczy (myśli)
Składnik poznawczy lęku wiąże się z myślami, obawami lub przekonaniami dziecka na temat niebezpieczeństwa. Lęk jest tym większy, im bardziej prawdopodobne wydaje się dziecku zaistnienie przewidywanego niebezpieczeństwa i im gorzej postrzega ono swoją własną możliwość poradzenia sobie z nim lub uzyskania pomocy z zewnątrz. Myśli towarzyszące stanom lękowym często zaczynają się od słów „co będzie, jeżeli…”.
Aspekt behawioralny (zachowanie)
Składnik behawioralny lęku wiąże się z zachowaniami unikającymi i zabezpieczającymi przed wyobrażonym niebezpieczeństwem. Lęk jest zjawiskiem złożonym, a jego składniki ― chociaż częściowo niezależne ― wchodzą ze sobą w interakcje. Zmiana w zakresie jednego z aspektów będzie miała wpływ na pozostałe.
Zniekształcenia poznawcze są to typowe błędy w myśleniu u dzieci z zaburzeniami lękowymi.
To między innymi wyolbrzymianie negatywnych aspektów wydarzeń i nadmierne uogólnianie (np. „jestem beznadziejny”), przewidywanie klęski (np. „co będzie, jeżeli nie dam rady poprawić oceny”), czy selektywna uwaga ― zauważanie głównie tych aspektów sytuacji, które mogą być związane ze zbliżającym się „niebezpieczeństwem”.
Zniekształcenia poznawcze przyczyniają się do podtrzymywania reakcji lękowych wówczas, gdy stanowią stały sposób oceny różnych sytuacji. Kształtują się one między innymi pod wpływem sposobu wyrażania krytycznych uwag, jakie dziecko słyszy na swój własny temat, a także sposobu wyjaśniania różnych okoliczności, jaki prezentują ważni dla niego dorośli: rodzice, nauczyciele, opiekunowie.
Rodzaje zaburzeń lękowych, które występują u dzieci i młodzieży, należą do dwóch kategorii. W pierwszej znajdują się te, które rozpoczynają się zwykle w okresie dzieciństwa i są charakterystyczne dla wcześniejszej fazy rozwojowej dziecka. Do tej kategorii należą:
Do drugiej kategorii należą zaburzenia lękowe, które rozpoznajemy zarówno u dzieci i młodzieży, jak i u dorosłych. W tej kategorii znajdują się:
Warto jeszcze wspomnieć o takich zaburzeniach, które nie należą wprawdzie do kategorii zaburzeń lękowych, ale lęk jest w nich istotnym objawem, i w związku z tym, także wymagają elementów postępowania leczniczego, analogicznego do oddziaływań proponowanych przy występowaniu zaburzeń lękowych. W tej kategorii zaburzeń mieszczą się:
W wieku przedszkolnym większość dzieci boi się zwierząt lub burz. Czasem możemy jednak obserwować tak znaczne nasilenie obaw dziecka w tym zakresie, że istotnie utrudnia to jego funkcjonowanie – na przykład dziecko odmawia wychodzenia na plac zabaw z obawy, że może tam spotkać zwierzęta, których się boi, lub nie chce iść na spacer z grupą z obawy przed burzą. Obawy przemijające, które są charakterystyczne dla poszczególnych etapów rozwojowych, zwykle nie wymagają leczenia. Fobie natomiast mają charakter przewlekły i nasilony, a zaburzenia funkcjonowania są u dziecka wtórnymi konsekwencjami unikania bodźca budzącego lęk.
Lęk społeczny w dzieciństwie
Najczęściej występuje między drugim rokiem życia a młodszym wiekiem szkolnym. Charakteryzuje się trwałym lub nawracającym lękiem, przejawianym w stosunku do obcych dorosłych i/lub rówieśników, przy prawidłowym przywiązaniu do rodziców lub/i członków rodziny. Zachowania dziecka z lękiem społecznym, które można zaobserwować w środowisku przedszkolnym i szkolnym:
Lęk przed separacją
W lęku separacyjnym dziecko reaguje silnym lękiem w sytuacji rozdzielenia go z opiekunami, do których jest bardzo przywiązane. Dziecko zamartwia się o los opiekunów, przewiduje katastrofy, wypadki, zaginięcie rodziców, a nawet ich śmierć. Wyobraża sobie przebieg wypadków, które doprowadziły do katastrofy. W celu pełnego kontrolowania sytuacji i zapobieżenia katastrofie, włącza mechanizmy uniemożliwiające rozstanie z rodzicami. Czasem obawy dotyczą przede wszystkim momentu rozstania z opiekunami, czasem zaś uaktywniają się przez cały okres rozdzielenia.
Zachowania dziecka z lękiem separacyjnym, które można zaobserwować w środowisku przedszkolnym i szkolnym:
Fobia społeczna
Przeważnie rozpoczyna się w końcowym okresie szkoły podstawowej i gimnazjum. Charakteryzuje się nasilonym lękiem przed uczestniczeniem w różnych sytuacjach społecznych, w których można zostać negatywnie ocenionym.
Zachowania dziecka z fobią społeczną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
Dzieci z fobią społeczną często nie uzyskują pomocy, ponieważ są spokojne, ciche i nie sprawiają kłopotu swoim zachowaniem. Czasem takie zachowanie dziecka dorośli traktują jako pożądane.
Fobie specyficzne
Dotyczą przeżywania silnego lęku w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami, które są powszechne w dzieciństwie, a dyskomfort przeżywany w sytuacji budzącej lęk powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania dziecka i chęć unikania przez nie bodźców budzących obawy.
Zachowania dziecka z fobią specyficzną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
Zaburzenia lękowe z napadami paniki
Zaburzenia te rozpoczynają się najczęściej u nastolatków. Głównym objawem zaburzenia panicznego jest występowanie okresowo ataków paniki czyli nagłych epizodów silnego lęku oraz fizycznych doznań lęku, takich jak: zawroty głowy, kołatanie serca, brak tchu. Ataki paniki wydają się występować bez wyraźnej przyczyny. Nastolatek zaczyna unikać miejsc, w których miał kiedyś atak paniki lub takich, z których ― w razie ataku ― byłoby mu trudno wydostać się i uzyskać pomoc.
Zachowania nastolatka z atakami paniki, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
Uogólnione zaburzenie lękowe
Zaburzenie to charakteryzuje się występowaniem u dziecka uporczywych lęków dotyczących różnych, codziennych sfer życia lub aktywności. Proces „martwienia się” odczuwany jest przez dziecko jako trudny do opanowania. Mogą występować objawy somatyczne, takie jak: bóle głowy, bóle brzucha lub wzmożone napięcie mięśniowe. Zdarza się, zwłaszcza u starszych dzieci, że próbują one ukryć przed otoczeniem swoje liczne zmartwienia. Z jednej bowiem strony obawiają się, że „zwariują” od tego, co się z nimi dzieje, z drugiej zaś mają świadomość, że ich reakcje są nadmierne w porównaniu z reakcjami rówieśników.
Zachowania dziecka z zaburzeniem lękowym uogólnionym, które można zaobserwować w środowisku szkolnym:
Wydarzenie życiowe o charakterze stresora jest na ogół wydarzeniem, którego wystąpienie zmienia życie dziecka i wymaga od niego podjęcia nowych działań adaptacyjnych. Może to być poważna choroba fizyczna dziecka, osierocenie czy migracja. Negatywne wydarzenia życiowe o charakterze stresora mogą prowadzić do zaburzeń adaptacyjnych. U dzieci mogą pojawić się objawy regresji, powrót moczenia się, zachowania agresywne, drażliwość, nadmierne wycofanie się z codziennego życia i niepokój. Innymi częstymi zaburzeniami, które pojawiają się w konsekwencji negatywnych wydarzeń życiowych (stresorów), są różnego typu zaburzenia nastroju oraz różne zaburzenia lękowe.
Wydarzenie o charakterze traumatycznym (trauma), rozumiane jako „stan psychiczny lub fizyczny wywołany działaniem realnie zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych (przyroda, ludzie), prowadzący często do głębokich i długo utrzymujących się zmian w funkcjonowaniu człowieka, które wyrażają się w zaburzeniach somatycznych i psychicznych.
Wydarzeniem traumatycznym może więc być każda sytuacja, w której dziecko jako uczestnik lub świadek jest narażone na działanie czynnika psychicznego lub fizycznego o wyjątkowej sile, związanego z zagrożeniem życia, integralności fizycznej i/lub zagrożeniem zdrowia. Rodzaje wydarzeń traumatycznych:
Z traumą spowodowaną przez człowieka, zwłaszcza związaną z przemocą, znacznie trudniej pogodzić się niż z tą, która powstała w wyniku klęski naturalnej. Dzieciom szczególnie trudno jest radzić sobie z przemocą, której doświadczyły od bliskich im osób. Specyficzny rodzaj reakcji występującej u wielu osób po doświadczeniu wydarzenia traumatycznego, określa się mianem zaburzeń potraumatycznych, które obejmują ostrą reakcję na stres oraz zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD). U około jednej czwartej dzieci, które doświadczyły wydarzenia traumatycznego, rozwija się PTSD.
Ostra reakcja na stres to przemijające w ciągu kilku godzin lub dni zaburzenie o znacznym nasileniu, które rozwija się jako reakcja na wydarzenie traumatyczne. Objawy cechuje duża różnorodność; często jest to stan „oszołomienia” i zaburzeń orientacji, niemożność rozumienia bodźców z otoczenia, objawy panicznego lęku. Może występować też całkowita lub częściowa niepamięć wydarzenia.
Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD) charakteryzują trzy grupy objawów:
U dziecka oznaki powtarzającego się przeżywania traumy mogą przyjąć postać zabawy odtwarzającej przebieg traumy, wspomnień traumy, powtarzających się koszmarnych snów czy rysunków o treści związanej z wydarzeniem traumatycznym. Dzieci mogą mieć trudności z koncentracją uwagi, być nadmiernie drażliwe, prezentować wybuchy złości, gniewu lub wyolbrzymioną reakcję przestrachu. Często też wycofują się z relacji społecznych i rzadziej podejmują ― wcześniej ważne dla nich ― różnego typu aktywności. Mają poczucie braku perspektyw i zawężone zainteresowania. Bywa, że pojawia się u nich dezorganizacja zachowania oraz zachowania regresyjne (charakterystyczne dla młodszego wieku). Mogą wystąpić także objawy somatyczne, szczególnie bóle brzucha lub głowy.
Zdarza się, że dzieci doświadczają wydarzeń traumatycznych, o których nikomu nie mówią. Każda nagła zmiana zachowania i dotychczasowego funkcjonowania dziecka, powinna być potraktowana przez dorosłych opiekunów dziecka z należytą powagą i uwagą, bo jedną z jej przyczyn może być doświadczenie wydarzenia traumatycznego.
Leczeniem dzieci z zaburzeniami lękowymi zajmują się psychiatrzy dziecięcy a także lekarze w trakcie specjalizacji z psychiatrii, przy wsparciu psychologów klinicznych i psychoterapeutów dzieci i młodzieży. Psychiatra stawia diagnozę, czyli ocenia czy i ewentualnie z jakim rodzajem zaburzenia lękowego mamy do czynienia w przypadku danego dziecka. Decyduje, czy wskazane jest leczenie farmakologiczne, a także konsultuje decyzję rozpoczęcia takiego leczenia z rodzicami dziecka. Proponuje konsultację, najczęściej u psychologa klinicznego, w razie potrzeby zaś podejmuje współpracę z innymi specjalistami – na przykład psychologami z poradni psychologiczno-pedagogicznych, nauczycielami czy pedagogami szkolnymi. Lekarz może zaproponować także leczenie psychoterapeutyczne.
Zaburzenia lękowe są jednym z częstszych powodów zgłaszania się dzieci do leczenia psychiatrycznego. Wszelkiego typu problemy zdrowotne dzieci, również ― a może zwłaszcza ― te z zakresu zdrowia psychicznego, mogą znacznie utrudniać rozwój dziecka i nabywanie przez nie kolejnych umiejętności rozwojowych.
Bardzo ważne jest więc wczesne rozpoznawanie problemów i szybkie na nie reagowanie (na przykład zgłaszanie się po pomoc specjalistyczną). Zdecydowana większość dorosłych, leczonych z powodu zaburzeń lękowych zgłasza, że objawy lękowe pojawiły się u nich przed 18 rokiem życia. Odpowiednio wcześnie podejmowane interwencje, będą miały znaczenie profilaktyczne i oszczędzą wielu dzieciom i dorosłym niepotrzebnych cierpień.